მზე — მტერი თუ არა? როგორ მოქმედებს ულტრაიისფერი გამოსხივება ორგანიზმზე და ღირს თუ არა მისი შიში
«ყველაფერი წამალია და ყველაფერი შხამია. დოზა განსაზღვრავს, თუ რას წარმოადგენს იგი». ამ სიტყვებს პარაცელსუსი მზის სხივებზე უნდა ვრცელდებოდეს.
40-50 წლის წინ მზის სარგებლობა თითქმის ეჭვმიუტანელი იყო, მაგრამ დღეს ყველგან გვესმის, თუ რამდენად საშიშია მზის სხივები ადამიანის ორგანიზმისთვის და რამდენად მნიშვნელოვანია, რომ თავი დავიცვათ მათგან.
მაშინ მზე — ჩვენი მეგობარია თუ მტერი? ღირს მისი სხივებში საათობით ნებივრობა თუ უმჯობესია დავიცვათ კანი მისგან მთელი წლის განმავლობაში?
რა სარგებელი აქვს მზეს ორგანიზმისთვის
ყველამ ბავშვობიდან ვიცით, რომ მზეზე ყოფნა ჯანმრთელობისთვის სასარგებლოა, რადგან მისი გავლენით ორგანიზმი წარმოქმნის ძალიან მნიშვნელოვან ვიტამინ D-ს.
ვიტამინი D ჩვენთვის ძალიან საჭიროა. ის არა მხოლოდ ეხმარება კალციუმის შეწოვას, რაც ამყარებს ძვლებს, თმას და ფრჩხილებს, არამედ ასევე არეგულირებს ძილს, აძლიერებს იმუნიტეტს და იცავს ორგანიზმს ნაადრევი დაბერებისგან.
სამწუხაროდ, მხოლოდ საკვებიდან ვიტამინ D-ს საკმარისი რაოდენობით ვერ ვიღებთ, და მზის შუქის ნაკლებობა წლის განმავლობაში ჩვენს რეგიონებში და ცივ სეზონზე დახურული ტანისამოსის ტარების აუცილებლობა იწვევს იმ ფაქტს, რომ ჩვენს კლიმატში ადამიანების უმრავლესობას ვიტამინ D-ის დეფიციტი აქვს.
გარდა ამისა, თანამედროვე კვლევების მიხედვით, მზისგან დამცავი საშუალებების გადაჭარბებული გამოყენების გამო ვიტამინ D-ის დეფიციტი დღესდღეობით ავსტრალიის ზოგიერთი მაცხოვრებელშიც კი შეინიშნება.
მზის სარგებლობა ორგანიზმისთვის მხოლოდ ვიტამინ D-ით არ შემოიფარგლება. თვითონ მზის შუქი წარმოადგენს მრავალი მეტაბოლიკური პროცესის კატალიზატორს და ორგანიზმის სწორად ფუნქციონირებას უწყობს ხელს. მაგალითად, ადამიანები, რომლებიც ღამის ცვლაში მუშაობენ და ცოტას დროს ატარებენ ბუნებრივ შუქზე, იწყებენ უძილობით, დეპრესიით, გადაჭარბებული დაღლილობით, ჭარბი წონის შემცირების შეუძლებლობით. ყველა ეს დარღვევა დაკავშირებულია მზის შუქის ნაკლებობასთან.
როგორ მოქმედებს მზე უარყოფითად ადამიანის ორგანიზმზე
ბევრ ადამიანს ახსოვს ის დრო, როდესაც გარუჯვა მოდურად და სასარგებლოდ ითვლებოდა. მაგრამ დაახლოებით 80-იან წლებში ექიმებმა და მედიამ დაიწყეს აქტიურად საუბარი იმაზე, თუ როგორ შეუძლია ულტრაიისფერ გამოსხივებას ზიანი მიაყენოს ჯანმრთელობას.
ულტრაიისფერი გამოსხივების (UV) კანის ზედმეტი ზემოქმედება იწვევს ადამიანის ორგანიზმის დარღვევებს.
უპირველეს ყოვლისა, იმუნიტეტი დაზარალდება მზის ზედმეტი ზემოქმედებისგან. მზის სხივების «გადაჭარბებული დოზა» შეიძლება სხვადასხვა დაავადებების აქტივაციას გამოიწვიოს. სწორედ ამიტომ, აქტიურად გარუჯვა არ არის რეკომენდებული ადამიანებისთვის, რომლებსაც აქვთ გარკვეული ქრონიკული დაავადებები.
ულტრაიისფერი გამოსხივების ზემოქმედებით ორგანიზმში იწყება ფოტოდაბერების და კარცინოგენეზის პროცესები.
ფოტოდაბერება არის კანის ნაადრევი დაბერება მზის სხივების ზემოქმედებით. ულტრაიისფერი სხივების გადაჭარბებული რაოდენობა იწვევს ე.წ. «თავისუფალი რადიკალების» წარმოქმნას — ეს არის სპეციალური ნაწილაკები, რომლებიც აზიანებს ორგანიზმის უჯრედებს. სინამდვილეში, მზის ზემოქმედება დგას ნაადრევი კანის დაბერების მიზეზთა შორის მეორე ადგილზე.
კარცინოგენეზი არის კიბოს უჯრედების წარმოქმნა. ნორმალურ პირობებში ისინი ადამიანის ორგანიზმში თითქმის მუდმივად ჩნდებიან, მაგრამ მცირე რაოდენობით, და ორგანიზმი მათ ებრძვის. თუმცა, როდესაც ისინი მრავლდებიან და უკონტროლოდ იყოფიან, შეიძლება განვითარდეს კიბო. ულტრაიისფერი გამოსხივების გადაჭარბებული ზემოქმედება შეიძლება გახდეს კიბოს განვითარებისთვის წამახალისებელი ფაქტორი.
ასევე აუცილებელია განვიხილოთ მზის გამოსხივების გავლენა თვალებზე. ზომიერ დოზებში ულტრაიისფერი სხივები სასარგებლოა მხედველობისთვის, მაგრამ ზაფხულში, განსაკუთრებით სამხრეთის განედებზე, მისი ზედმეტობა შეიძლება დააზიანოს მხედველობა. თვალების დაცვა ძალიან კაშკაშა მზისგან შეიძლება მზისგან დამცავი სათვალეებით.
ამიტომ მზისგან თავის არიდება არ არის საჭირო, მაგრამ მისი უგულებელყოფა შეიძლება იყოს სახიფათო არა მხოლოდ ჯანმრთელობისთვის, არამედ სიცოცხლისთვისაც.
ულტრაიისფერი სხივების ტიპები
ულტრაიისფერი სხივები იყოფა ორ ტიპად — A და B. ისინი აღინიშნება როგორც UVA და UVB. ისინი სხვადასხვა ზეგავლენას ახდენენ კანზე.
B ტიპის სხივები პასუხისმგებელია გარუჯვაზე. მათ გავლენაზე პასუხად, კანი, რომ დაიცვას თავი დაზიანებისგან, ასქელებს ზედა ფენას და იწყებს სპეციალური პიგმენტის — მელანინის წარმოებას.
მელანინი ნორმალურ პირობებში არსებობს კანისა და თმის უჯრედებში და აძლევს მათ ინდივიდუალურ ფერს. UVB სხივების ზემოქმედებით უფრო მეტი მელანინი წარმოიქმნება და კანი უფრო მუქი ხდება, ანუ ირუჯება. თუ მელანინი არათანაბრად ნაწილდება, ჩვენ ვიღებთ პიგმენტაციას, ანუ წარმოქმნის ლაქებს და პიგმენტურ ლაქებს. B ტიპის სხივები ასევე პასუხისმგებელნი არიან კანის «დაწვისთვის» — სიწითლისა და ანთების. ეს აძლევს ადამიანს სიგნალს, რომ საჭიროა ჩრდილში გადასვლა.
A ტიპის სხივები ბევრად უფრო მზაკვარი არიან. ისინი არ იწვევენ გარუჯვას, კანის სიწითლეს და ანთებას, მაგრამ კანს გაცილებით ღრმად აღწევენ ვიდრე UVB სხივები და იწვევენ უჯრედების დაზიანებას, ფოტოდაბერებას და კარცინოგენეზს.
როგორ დავიცვათ კანი ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნე ზემოქმედებისგან
ჩვენ გავარკვიეთ, რომ მზე ორგანიზმს ბევრ სარგებელს აძლევს და ის ჯანმრთელობისთვის აუცილებელია. მაგრამ მზის გადაჭარბებული ზემოქმედება სერიოზულად დააზიანებს როგორც ორგანიზმის სილამაზეს, ასევე მთლიან ჯანმრთელობას. ამიტომ საჭიროა კანის დაცვა მზისგან.
მზის სხივებისგან დასაცავად გამოიყენება მზისგან დამცავი საშუალებები.
დღესდღეობით ისინი ხელმისაწვდომია სხვადასხვა ფორმით — კრემი, ლოსიონი, გელი, სტიკი, სპრეი და ა.შ. მაგრამ პროდუქტის ტიპი მხოლოდ მოხმარების კომფორტზე მოქმედებს.
ამ საშუალებების დამცავი ეფექტი მიიღწევა მათი შემადგენლობაში UV ფილტრების სპეციალური კომპონენტების ჩართვით.
ქიმიური ფილტრები
ეს ფილტრების ტიპი წარმოდგენილია ორგანული ნაერთებით. ჩვეულებრივ მომხმარებელს მათი სახელების ცოდნა არ არის საჭირო, რადგან ისინი ბევრია და სხვადასხვა სახელწოდებითაა აღნიშნული პროდუქტის შემადგენლობაში. თუმცა მათი მოქმედება თითქმის ერთნაირია.
გამოყენებისას ისინი ნაწილობრივ შედიან კანში რქოვანი შრის ფარგლებში და შთანთქავენ ულტრაიისფერ სხივებს.
ფიზიკური ფილტრები
ასევე მოუწოდებენ მინერალურებს, რადგან ისინი მოიცავს ტიტანისა და თუთიის ოქსიდებს.
ეს არის თეთრი ფერის ნახევრად გამჭვირვალე ნივთიერებები, რომლებიც დაფქული არიან ფხვნილად. ისინი გამოიყენება საღებავებში თეთრი პიგმენტის სახით და ასევე ზოგიერთი მედიკამენტის შემადგენლობაში. დამუშავებული (მიკრონიზებული) სახით ისინი შედიან კოსმეტიკური საშუალებების შემადგენლობაში. ეს ნივთიერებები ინერტულია, არ შედიან ქიმიურ რეაქციებში, არ შედიან კანში, არამედ რჩებიან მის ზედაპირზე, ქმნიან «ეკრანს», რომელიც ასხივებს და არეკლავს მზის სხივებს, არ აძლევს მათ კანის ზემოქმედებას.
როგორ ავირჩიოთ მზისგან დამცავი საშუალება
მზისგან დამცავი საშუალების არჩევისას პირველ რიგში დარწმუნდით, რომ ის იცავს A და B ტიპის სხივებისგან. შეფუთვაზე უნდა იყოს მითითებული UVA/UVB. თუ იყენებთ პროდუქტს, რომელიც იცავს მხოლოდ B ტიპის სხივებისგან, თქვენ არ დაგაწვავთ და არ დაგიწვავთ, მაგრამ თქვენი კანი იქნება A ტიპის სხივების ზემოქმედების ქვეშ, რაც ბევრად უფრო მავნეა.
მეორე მნიშვნელოვანი საკითხი ფილტრების ტიპია.
ამჟამად ბაზარზე ძირითადად წარმოდგენილია ქიმიური ფილტრებით მზისგან დამცავი საშუალებები. ისინი კარგად იცავს კანს მზისგან, მაგრამ შეიძლება გამოიწვიოს ალერგია ან ფოტოსენსიბილიზაცია (ალერგია მზის ზემოქმედებით) დაახლოებით 20% მომხმარებლებში.
მზისგან მაღალი დაცვის დონის კრემის შესაქმნელად, საჭიროა მისი შემადგენლობაში ფილტრების დიდი რაოდენობა შევიდეს, მაგრამ ამ ნივთიერებების კონცენტრაცია რაც უფრო მაღალია, მით უფრო მაღალია ალერგიის ან ფოტოსენსიბილიზაციის რისკი. ამიტომ მწარმოებლები ქმნიან ფორმულებს, რომლებიც მოიცავს მინიმუმ სამ ან მეტ ორგანულ ფილტრს. ეს მიდგომა ამცირებს ამ ნივთიერებების წილს შემადგენლობაში, რაც ამცირებს ალერგიის განვითარების ალბათობას, მაგრამ ამავე დროს უზრუნველყოფს მზისგან საიმედო დაცვას.
მზისგან დამცავი საშუალებების დაცვის დონის არჩევა
მზისგან დამცავი საშუალებების შეფუთვაზე ყოველთვის წერია დაცვის დონე (SPF) — 2-დან 100-მდე. ჩნდება კითხვა: რომელი პროდუქტი უკეთ იცავს და საჭიროა თუ არა მაქსიმალური დაცვის დონის არჩევა? ამ კითხვაზე პასუხი დამოკიდებულია იმაზე, ვინ და რა პირობებში გამოიყენებს პროდუქტს.
რაც უფრო ღიაა ადამიანის კანი, მით უფრო მაღალია დაცვის დონე. მუქი ან უკვე ოდნავ გარუჯული კანი არ საჭიროებს ასეთ მაღალ დაცვის დონეს.
ბევრი რამ დამოკიდებულია იმაზე, თუ სად გამოიყენება კრემი. მაგალითად, ზომიერ განედებში, თუნდაც პლაჟზე, მზე არ არის ისეთი აქტიური, როგორც ეკვატორთან ახლოს. წყლის ახლოს მზე უფრო აქტიურია, რადგან სხივები აირეკლება წყლის ზედაპირიდან, ამიტომ უფრო მაღალი დაცვა საჭიროა. თუ მზისგან დამცავ საშუალებას იყენებთ ქალაქის პირობებში ინდოეთის ცენტრალურ ნაწილში, დაბალი დაცვის დონე საკმარისი იქნება. მაგრამ თუ მიდიხართ სამხრეთში, ზღვაზე დასასვენებლად, არ უნდა შეიძინოთ კრემი ყველაზე მაღალი დაცვის დონით, რადგან რაც უფრო მაღალია დაცვა, მით უფრო მაღალია მზის ფილტრების მიმართ ალერგიის განვითარების ალბათობა.
სამხრეთში მოგზაურობისთვის უმჯობესია არჩევა 30-50 დონის დაცვით.
როგორ სწორად გამოვიყენოთ მზისგან დამცავი საშუალება
მზისგან დამცავი საშუალებები შეიძლება ჰქონდეს კონსისტენცია «წყლიდან» ლოსიონამდე, კრემამდე ან დნობის ბალზამამდე, მაგრამ მათი ეფექტურობა დამოკიდებულია მათ სწორ გამოყენებაზე.
ყველაზე გავრცელებული შეცდომები — მზისგან დამცავი საშუალების არასაკმარისი რაოდენობით ან ძალიან იშვიათად გამოყენებაა.
სრული დაცვის უზრუნველსაყოფად, რეკომენდებულია მინიმუმ 30 მლ კრემის გამოყენება მთელ სხეულზე. ეს შეესაბამება 5-6 ჩაის კოვზს. საშუალება უნდა განმეორდეს გამოყენების შემდეგ ცურვის, პირსახოცით გაწმენდის ან ყოველ 3 საათში ერთხელ.
რა კიდევ შეიძლება გაკეთდეს მზისგან დასაცავად
მზისგან დამცავი საშუალებები მნიშვნელოვნად ამცირებს მზის სხივების მავნე ზემოქმედებას ორგანიზმზე და ხელს უშლის საშიში შედეგების ჯანმრთელობისთვის, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ უსაფრთხოების წესების დავიწყება და მზის ქვეშ საათობით დარჩენა შეიძლება. რეკომენდებულია ზომიერება: არ იყოს მზეზე 11:00-დან 15:00-მდე, არ იყოს მზეზე პირდაპირ, არამედ ნახევრად ჩრდილში და არ დარჩეს მზეზე საათობით. დაიწყეთ მზის აბაზანები 15-20 წუთიდან, თანდათან გაზარდეთ მზეზე ყოფნის დრო.
რადგან ულტრაიისფერი სხივები მოქმედებს ორგანიზმზე მთლიანად, თუ დიდ დროს ატარებთ მზეზე, საჭიროა დაიცვათ თავი შიგნიდან: მეტი წყალი დალიოთ, რომ შეავსოთ მისი დაკარგვა, დაამატეთ საკვებს ანტიოქსიდანტებით მდიდარი პროდუქტები — მწვანილი, ბოსტნეული, მწვანე ჩაი, წითელი ღვინო ზომიერად.
ზამთარში საჭიროა თუ არა მზისგან დამცავი კრემის გამოყენება
თუ თქვენ ცხოვრობთ ზომიერი განედის ტერიტორიაზე, სადაც ოთხი სეზონი მკაფიოდ არის გამოხატული, შემოდგომასა და ზამთარში მზისგან დამცავი კრემი არ არის საჭირო. დღეს შეიძლება შეგხვდეთ მტკიცებები, რომ ჩრდილოეთის მაცხოვრებლებსაც კი ზამთარში მზისგან დამცავი საშუალებები უნდა გამოიყენონ, თუნდაც მთელი დღე დახურულ სივრცეში გაატარონ. მაგრამ სინამდვილეში, ზამთარში ჩვენ ძალიან ცოტას ვხედავთ მზეს, ამიტომ არ ღირს მისი მთლიანად დათმობა. და კანსაც სჭირდება დასვენება UV ფილტრებისგან.
მზე არ არის ჩვენი მტერი, თუ ვიქნებით ზომიერი და გონივრული სიფრთხილით. აირჩიეთ შესაბამისი მზისგან დამცავი საშუალება და ისიამოვნეთ მზეზე ყოფნით!
